Қазақстандағы жоғары білімнің дамуы мен инновациялық даму деңгейі арасындағы өзара байланысты бағалау

Қазіргі уақытта Қазақстанның жоғары білім беру жүйесі ұлттық экономиканың цифрлық технологиялық платформаларға көшуіне байланысты түбегейлі трансформация кезеңін өткізіп жатыр. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, бұндай көшу еңбек нарығының өзгермелі талаптарына бейімделе алатын, инновациялық біліммен қаруланған білікті мамандарды даярлау қажеттілігімен тығыз байланысты. Бұл зерттеудің мақсаты – Қазақстан Республикасындағы жоғары білім беру жүйесінің дамуы мен инновациялық даму деңгейі арасындағы өзара байланысты бағалау. Зерттеу барысында корреляциялық-регрессиялық талдау, сызықтық теңдеулерді модельдеу, құрылымдық-функционалдық және салыстырмалы талдау, сондай-ақ топтастыру әдісі қолданылды. Эмпирикалық база ретінде Қазақстан Республикасы Ұлттық статистика бюросының және халықаралық дереккөздердің 2013–2023 жылдар аралығындағы статистикалық мәліметтері пайдаланылды. Бұл мәліметтер білім беру деңгейі мен жоғары технологиялар экспорты көлемі бойынша 80-нен астам елді қамтиды. Корреляциялық талдау нәтижелері жалпы ішкі өнім (корреляция коэффициенті – 0,95), жоғары оқу орындарындағы студенттер саны (0,66), сондай-ақ өнеркәсіптегі инновацияларға жұмсалған шығын көлемі (0,61) Қазақстандағы ішкі ҒЗТКЖ шығындарына ең көп әсер ететін факторлар екенін көрсетті. Сонымен қатар, сандық көрсеткіштердің оң серпініне қарамастан, Қазақстанда академиялық білімді нарықтық инновацияларға трансформациялауды тежейтін бірқатар жүйелік кедергілер сақталып отыр. Болашақ зерттеулердің бағыты ретінде жоғары білім беруді трансформациялаудағы цифрлық технологиялардың рөлін тереңірек зерттеу және жоғары оқу орындарының инновациялық әлеуетін бағалау индикаторларын әзірлеу ұсынылады.

1. Akhmetov, J. (2024). Наука и инновации в Казахстане: хуже Маврикия, но лучше Сенегала [Science and innovation in Kazakhstan: Worse than Mauritius, but better than Senegal]. Retrieved November 25, 2024 from https://ratel.kz/outlook/nauka_i_innovatsii_v_kazahstane_huzhe_mavrikija_no_luchshe_senegala

2. Ayashev, O. (2023). Наука и образование-основа единства и благополучия [Science and education – the basis of unity and well-being]. Retrieved November 25, 2024 from https://www.gov.kz/memleket/entities/sci/press/article/details/129946?lang=ru

3. Benito, M., Gil, P., & Romera, R. (2020). Evaluating the influence of country characteristics on the higher education system rankings’ progress. Journal of Informetrics, 14(3), Article 101051. https://doi.org/10.1016/j.joi.2020.101051

4. Best Countries for Education. (2024). U.S. News & World Report. Retrieved December 10, 2024, from https://www.usnews.com/news/best-countries/best-countries-for-education

5. Bureau of National Statistics. (2024). Bureau of National Statistics of the Republic of Kazakhstan. Retrieved November 25, 2024 from https://stat.gov.kz/en

6. Castelló-Climent, A., & Mukhopadhyay, A. (2013). Mass education or a minority well educated elite in the process of growth: The case of India. Journal of Development Economics, 105, 303–320. https://doi.org/10.1016/j.jdeveco.2013.03.012

7. Eichelberger, A., & Leong, P. (2019). They think I should teach online! The influence of college faculty’s beliefs about colleagues and institution on online teaching. International Journal for Educational Media and Technology, 13(2). https://www.ijemt.org/index.php/journal/article/view/178

8. European Patent Office. (2024). The role of European universities in patenting and innovation: A study of academic inventions at the EPO. Retrieved December 10, 2024, from https://link.epo.org/web/publications/studies/en-the-role-of-european-universities-in-patenting-and-innovation.pdf

9. Gao, Y., Wong, S. L., Khambari, M. N. M., Noordin, N. B., & Geng, J. (2022). Sustaining e-learning studies in higher education: An examination of scientific productions in Scopus between 2019 and 2021. Sustainability, 14(21), 14005. https://doi.org/10.3390/su142114005

10. Geng, Y., Chen, L., Li, J., & Iqbal, K. (2023). Higher education and digital economy: Analysis of their coupling coordination with the Yangtze River economic Belt in China as an example. Ecological Indicators, 154, 110510. https://doi.org/10.1016/j.ecolind.2023.110510

11. Government of Kazakhstan. (2024). Правительством принята Концепция по развитию искусственного интеллекта на 2024-2029 годы [The Government has adopted the Concept for the Development of Artificial Intelligence for 2024-2029]. Retrieved December 10, 2024, from https://primeminister.kz/ru/news/pravitelstvom-prinyata-kontseptsiya-po-razvitiyu-iskusstvennogo-intellekta-na-2024-2029-gody-28786

12. Kazakhstan Institute of Public Development. (2024). Высшее образование в Казахстане: достижения и перспективы роста [Higher education in Kazakhstan: Achievements and growth prospects]. Retrieved December 10, 2024, from https://api.kipd.kz/storage/uploads/images/2025/01/09/Education%20RUS_1736409271.pdf

13. Kong, D., Zhang, B., & Zhang, J. (2022). Higher education and corporate innovation. Journal of Corporate Finance, 72, 102165. https://doi.org/10.1016/j.jcorp-fin.2022.102165

14. Marginson, S. (2022). Research on international and global higher education: Six different perspectives. Oxford Review of Education, 48(4, Special Issue), 421-438. https://doi.org/10.1080/03054985.2022.2087619

15. OECD. (2024). Education at a glance 2024: OECD indicators. OECD Publishing. Retrieved December 10, 2024, from https://www.oecd.org/en/publications/education-at-a-glance-2024_c00cad36-en.html

16. Reichert, S. (2019). EUA study: The role of universities in regional innovation ecosystems. Retrieved December 10, 2024, from https://www.eua.eu/images/pdf/eua_innovation_ecosystem_report.pdf

17. Sun, X., Li, H., & Ghosal, V. (2019). Firm-level human capital and innovation: Evidence from China. China Economic Review, 59, 101388. https://doi.org/10.1016/j.chieco.2019.101388

18. Trinh, N. T. H. (2023). Higher education and its role for national development: A research agenda with bibliometric analysis. Interchange, 54(2), 125–143. https://doi.org/10.1007/s10780-023-09493-9

19. Tsinovkina, L. (2022). Инновации в образовании [Innovations in education]. Retrieved December 10, 2024, from https://standard.kz/ru/post/innovacii-v-obrazovanii

20. UNECE. (2023). R&D expenditure as a percentage of GDP (%). Retrieved from https://w3.unece.org/SDG/ru/Indicator?id=123

21. Vaigorova, L. (2024). Инновации и рост в высшем образовании в эпоху [Innovation and growth in higher education in the era of AI]. Retrieved December 10, 2024, from https://forbes.kz/blogs/innovatsii-i-rost-v-vysshem-obrazovanii-v-epohu-ii-8e3b28

22. Wang, N., Ren, Z., Zhang, Z., & Fu, J. (2022). Evaluation and prediction of higher education system based on AHP-TOPSIS and LSTM neural network. Applied Sciences, 12(10), 4987. https://doi.org/10.3390/app12104987

23. WIPO. (2022). Global Innovation Index 2022: What is the future of innovation-driven growth? Geneva, Switzerland: WIPO. https://doi.org/10.34667/tind.46596

24. Woo, J. J. (2024). Higher education and economic development: Innovation. In Singapore’s policy designs for higher education and economic development (pp. 79–98). Springer. https://doi.org/10.1007/978-981-96-1239-0_5

25. World Population Review. (2024). Most educated countries 2024. Retrieved December 10, 2024, from https://worldpopulationreview.com/country-rankings/education-rankings-by-country

26. Wu, N., & Liu, Z. (2021). Higher education development, technological innovation and industrial structure upgrade. Technological Forecasting and Social Change, 162, 120400. https://doi.org/10.1016/j.tech-fore.2020.120400