Жоғарғы білім беру зияткерлік капиталының Қазақстанадағы аймақтық теңгерімсіздіктерге әсерін бағалау

Цифрлық трансформация және қарқынды жаһандану жағдайында университеттердің инклюзивті аймақтық өсу көзі ретінде зияткерлік капиталды қалыптастыруға қосқан үлесін талдау ерекше өзекті болып отыр. Бұл мақаланың мақсаты жоғары оқу орындарының зияткерлік капитал деңгейі мен Қазақстандағы өңірлік теңгерімсіздіктер арасындағы өзара байланысты анықтау болып табылады. Зерттеу әдістемесі қалыпқа келтіру және факторлық талдауды қолдана отырып, үш компонент бойынша (адам, құрылымдық, реляциялық капитал) интеллектуалды капиталдың интегралды индексін құруды және регрессиялық талдау жүргізуді қамтиды. Эмпирикалық база ретінде 2015 және 2020-2023 жылдардағы 20 өңір бойынша ҚР Ұлттық статистика бюросының панельдік іріктеме түрінде ұсынылған ресми деректері пайдаланылды. Нәтижелер жоғары оқу орындарының зияткерлік капитал индексі жан басына шаққандағы ЖӨӨ-нің өсуіне статистикалық маңызды әсер етіп, оның экономикалық дамудың драйвері ретіндегі рөлін растайтынын көрсетті. Сонымен қатар, ықпал ету бағыты IC деңгейіне байланысты өзгереді: жоғары IC бар өңірлер әдетте оның өсуінен ұтады, ал төмен IC бар өңірлерде бұл әсер бейтарап немесе теріс болуы мүмкін. Қосымша, номиналды табыстарға әсері статистикалық тұрғыда мәнсіз болып шықты (p = 0.857), ал Джини коэффициенті ИКның өсуімен айтарлықтай өсті (коэффициенттер 0.371 және 0.370, p = 0.008), бұл артықшылықтардың жекелеген әлеуметтік топтарда шоғырлануын көрсетуі мүмкін. Алынған нәтижелер жоғары білім мен ғылым саласындағы өңірлік саясатты аймақтық айырмашылықтарды ескере отырып бейімдеу қажеттігін айқындайды. Болашақ зерттеулерді жекелеген жоғары оқу орындарының инновациялық әлеуеті, білім трансфері және өңірлік экономикалармен өзара іс-қимылы тұрғысынан терең талдау жасауға бағыттау орынды.

1. Andriessen, D. (2004). IC valuation and measurement: classifying the state of the art. Journal of Intellectual Capital, 5(2), 230-242. https://doi.org/10.1108/14691930410533669

2. Bucheli, V., Díaz A., Calderón, J., Lemoine, P., Valdivia, J., Villaveces, J. & Zarama, R. (2012). Growth of scientific production in Colombian universities: An intellectual capital-based approach. Scientometrics, 91(2), 369-382. https://doi.org/10.1007/s11192-012-0627-7

3. Carayannis, E. G., Barth, T. D., & Campbell, D. F. (2012). The quintuple helix innovation model: Global warming as a challenge and driver for innovation. Journal of Innovation and Entrepreneurship, 1, 2. https://doi.org/10.1186/2192-5372-1-2

4. Edvinsson, L., & Malone, M. S. (1997). Intellectual Capital: Realizing Your Company’s True Value by Finding Its Hidden Brainpower. Harper Business.

5. Etzkowitz, H., & Leydesdorff, L. (2000). The dynamics of innovation: from National Systems and “Mode 2” to a Triple Helix of university–industry–government relations. Research Policy, 29(2), 109–123. https://doi.org/10.1016/S0048-7333(99)00055-4

6. Fedolyak V.S. (2008). Mezhregional’nye disproporcii social’no-ekО9-1-16-20

7. Floerkemeier, H., & Spatafora, N. (2021). Regional disparities, growth, and inclusiveness. IMF Working Paper, 36. https://doi.org/10.5089/9781513569505.001

8. Grinchel, B., & Nazarova, E. (2022). Disproportsii i sbalansirovannost’ sotsial’no-ekonomicheskogo razvitiya regionov Severo-Zapadnogo federal’nogo okruga [Disproportions and balancing of social and economic development of regions of the north-western Federal District]. Regional Economics and Territorial Development, 16, 22–33. https://doi.org/10.52897/978-5-7310-5861-22022-16-1-22-33

9. Hospers, G. J., & Benneworth, P. S. (2007). Urban competitiveness in the knowledge economy: universities as new planning animators. Progress in planning, 67(2), 105-107. https://doi.org/10.1016/j.progress.2007.02.003

10. Kianto, A., Ritala, P., Spender, J.-C., & Vanhala, M. (2014). The interaction of intellectual capital assets and knowledge management practices in organizational value creation. Journal of Intellectual Capital, 15(3), 362–375. https://doi.org/10.1108/JIC-05-2014-0059

11. Kireyeva, A. A., Nurbatsin, A. S., & Khalitova, M. M. (2023). Assessing inequality of income distribution and education in the regions of Kazakhstan. Economy of Regions, 19(3), 741–752. https://doi.org/10.17059/ekon.reg.2023-3-10

12. Mann, F. K. (1946). The Corporation in the Industrial Society - *Peter F. Drucker: Concept of the Corporation. (New York: The John Day Company, 1946. Pp. ix and 297. $3.00.). The Review of Politics, 8(4), 538–541. https://doi.org/10.1017/S0034670500045186

13. Marr, B., Gray, D., & Neely, A. (2003). Why do firms measure their intellectual capital? Journal of Intellectual Capital, 4(4), 441-464. https://doi.org/10.1108/14691930310504509

14. Martin, R. (2012). Regional economic resilience, hysteresis and recessionary shocks. Journal of Economic Geography, 12(1), 1–32. https://doi.org/10.1093/jeg/lbr019

15. Nita, S.C., Radulica, M.I. & Gunnarsson, G. (2020). The Evolution of Inequalities and the Impact of Education on Economic Growth in Romania. Innovative Models to Revive the Global Economy, 470-478. https://doi.org/10.2478/9788395815072-048

16. Nurlanova, N., Alzhanova, F., Saparbek, N., & Dnishev, F. (2023). Inclusive development: Assessment of regional inequality in Kazakhstan and measures to reduce it. Problems and Perspectives in Management, 21(2), 734–743. https://doi.org/10.21511/ppm.21(2).2023.65

17. Lucchese, M., Aversano, N., Di Carlo, F., & Tartaglia Polcini, P. (2020). Assessing the intellectual capital and related performance in the teaching process using FES models: First evidence in Italian universities. WSEAS Transactions on Business and Economics, 17, 325–344. https://doi.org/10.37394/23207.2020.17.34

18. OECD (2007). Higher Education and Regions: Globally Competitive, Locally Engaged. OECD Publishing. Retrieved March 15, 2025 from https://doi.org/10.1787/9789264034150-en

19. OECD (2023). Improving Framework Conditions for the Digital Transformation of Businesses in Kazakhstan. OECD Publishing. Retrieved March 15, 2025 from https://doi.org/10.1787/368d4d01-en

20. Parida, V., Sjödin, D., & Reim, W. (2019). Reviewing Literature on Digitalization, Business Model Innovation, and Sustainable Industry: Past Achievements and Future Promises. Sustainability, 11(2), 391. https://doi.org/10.3390/su11020391

21. Pedro, E. d. M., & Leitão J. & Alves, H. (2020). Bridging Intellectual Capital, Sustainable Development and Quality of Life in Higher Education Institutions. Sustainability, 12(2), 479. https://doi.org/10.3390/su12020479

22. Pugh, R. (2014). ‘Old wine in new bottles’? Smart Specialisation in Wales. Regional Studies, Regional Science, 1, 152-157. https://doi.org/10.1080/21681376.2014.944209

23. Ramirez Y. & Gordillo, S. (2014). Recognition and measurement of intellectual capital importance in the university sector. Journal of Intellectual Capital, 15(1), 173-188. https://doi.org/10.1108/JIC-05-2013-0058

24. Rodríguez-Pose, A. & Wilkie, C. (2018) Innovating in less developed regions: What drives patenting in the lagging regions of Europe and North America. Growth and Change, 50, 4–37. https://doi.org/10.1111/grow.12280

25. Rodríguez-Pose, A. (2018). The revenge of the places that don’t matter (and what to do about it). Cambridge Journal of Regions, Economy and Society, 11(1), 189–209. https://doi.org/10.1093/cjres/rsx024

26. Sánchez P. & Elena S. (2006). Intellectual capital in universities: Improving transparency and internal management. Journal of Intellectual Capital, 7(4), 529-548. https://doi.org/10.1108/14691930610709158

27. Sánchez-Barrioluengo, M. (2014). ‘Turning the tables’: regions shaping university performance. Regional Studies, Regional Science, 1(1), 276–285. https://doi.org/10.1080/21681376.2014.964299

28. Secundo, G., Dumay, J., Schiuma, G., & Passiante, G. (2016). Managing intellectual capital through a collective intelligence approach: An integrated framework for universities. Journal of Intellectual Capital, 17(2), 298–319. https://doi.org/10.1108/JIC-05-2015-0046

29. Stewart, T. (1997). Intellectual Capital: The New Wealth of Organizations. Nicholas Brealey Publishing, Business Digest, New York.

30. Turganbayev, Y., & Diener, A. (2018). Kazakhstan’s evolving regional economic policy: Assessing strategies of post-socialist development. Eurasian Geography and Economics, 59, 657–684. https://doi.org/10.1080/15387216.2019.1586559

31. Yezhebay A., Sengirova V., Igali D., et al., (2021) Digital maturity and readiness model for Kazakhstan SMEs. In: 2021 IEEE International Conference on Smart Information Systems and Technologies (SIST), 28-29 April 2021, Nur-Sultan, Kazakhstan. https://doi.org/10.1109/SIST50301.2021.9465890

32. Zhang, W. J., & Wang, M. Y. (2018). Spatial-temporal characteristics and determinants of land urbanization quality in China: Evidence from 285 prefecture-level cities. Sustainable Cities and Society, 38, 70–79. https://doi.org/10.1016/j.scs.2017.12.011