Ауыл шаруашылығы табысының детерминанттары: Солтүстік Қазақстан фермерлері мысалындағы эмпирикалық зерттеу

Ауыл шаруашылығы секторы экономикалық тұрақтылықты және азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады, алайда фермалардың рентабельділігін анықтайтын факторлар әлі де пікірталас тудыруда. Зерттеудің мақсаты – Солтүстік Қазақстан облысындағы ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының жылдық табысына субсидиялардың, шаруашылық мөлшері мен жасының әсерін бағалау. Деректер базасы ретінде 2010–2023 жылдар аралығындағы 456 шаруашылықтың панельдік деректері (6354 бақылау) пайдаланылды. Әдістемелік тұрғыдан жұмыс кездейсоқ әсерлер (REM) моделі және тұрақты стандартты қателер әдісін қолданған көпфакторлы регрессияға негізделген. 2010 жылдан 2023 жылға дейінгі теңдестірілген панельдік деректерді пайдалана отырып, тұрақты стандартты қателері бар көптік регрессиялық модель қолданылды. Нәтижелер ферма мөлшері табысқа ең маңызды және статистикалық тұрғыдан мәнді оң әсер ететінін көрсетті (𝛽 = 1,278, p < 0.001), бұл масштаб әсерінің бар екендігін растайды. Субсидиялардың (𝛽 = −0.143, p = 0.789) және шаруашылық жасына (𝛽 = 0.050, p = 0.305) әсері статистикалық тұрғыдан мәнді болған жоқ. Нәтижелер ауыл шаруашылығы саясатын тиімді шаруашылықтарды шоғырландыруды қолдауға, субсидия бөлу тетіктерін жетілдіруге және жас фермерлерге арналған мақсатты бағдарламаларды дамытуға қайта бағыттау қажеттілігін көрсетеді. Бұдан бөлек, бұрынғы отандық зерттеулерде сирек қолданылатын тұрақты стандартты қателер әдісін пайдалану нәтижелердің әдістемелік сенімділігін арттырады. Қорытындылар негізінде бірнеше саясаттық ұсынымдар берілді: субсидияларды өнімділікті және инновацияны арттыруға, ірі әрі тиімді шаруашылықтарды қолдауға, сондай-ақ жас фермерлерге арналған қаржылық және институционалдық тетіктерді жетілдіруге бағыттау қажет.

1. Alston, J. M., & James, J. S. (2002). The incidence of agricultural policy. Handbook of Agricultural Economics, 2, 1689–1749. https://doi.org/10.1016/S1574-0072(02)10020-X

2. Briggeman, B.C., Towe, C.A., & Morehart, M.J. (2009). Credit Constraints: Their Existence, Determinants, and Implications for U.S. Farm and Nonfarm Sole Proprietorships. American Journal of Agricultural Economics, 91, 275-289. https://doi.org/10.1111/j.14678276.2008.01173.x

3. Büyüközkan, G., & Karabulut, Y. (2018). Sustainability performance evaluation: Literature review and future directions. Journal of environmental management, 217, 253-267. https://doi.org/10.1016/j.jenvman.2018.03.064

4. Castro-Arce, K., Vanclay, F., & Brodt, S. (2020). Farmer participation in development: A review of approaches. Sociologia Ruralis, 60(2), 279–301.

5. Dorward, A. (2019). Rethinking agricultural input subsidy programmes in developing countries. In A. Elbehri & A. Sarris (Eds.), Non-distorting farm support to enhance global food production (pp. 311–374). Food and Agriculture Organization of the United Nations. https:// doi.org/10.2139/ssrn.1808847

6. Laband, D. N., & Lentz, B. F. (1983). Occupational inheritance in agriculture. American Journal of Agricultural Economics, 65(2), 311–314. https://doi.org/10.2307/1240880

7. Laurett, R., Paço, A.D., & Mainardes, E.W. (2020). Sustainable Development in Agriculture and its Antecedents, Barriers and Consequences – An Exploratory Study. Sustainable Production and Consumption, 27, 298-311. https://doi.org/10.1016/j.spc.2020.10.032

8. MacDonald, J. M., Korb, P., & Hoppe, R. A. (2013). Farm size and the organization of U.S. crop farming. USDA-ERS U.S. Department of Agriculture, Economic Research Service. Retrieved Аugust 05, 2025 from https://diyhpl.us/~bryan/papers2/paperbot/282ae2885a99a8bc7117e8b64e082537.pdf

9. Minviel, J., & De Witte, K. (2016). The influence of public subsidies on farm technical efficiency: A robust conditional nonparametric approach. European Journal of Operational Research. 259(23). 1112-1120. https://doi.org/10.1016/j.ejor.2016.11.014

10. Mishra, A. K.Б, El-Osta, H. S., Morehart, M.J., Johnson, J. D., & Hopkins, J.W. (2002). Income, Wealth, and The Economic Well-Being of Farm Households. 3967, United States Department of Agriculture, Economic Research Service.

11. Nurzhanova, G.I., Tleubayeva, A.T., Niyazbekova, S.U., Ilyas, A.A., Maisigova, L.А. (2023). Improvement of Agricultural Policy of Kazakhstan in Improving the Use of Labor Potential of Rural Areas. In: Popkova, E.G., Sergi, B.S., Bogoviz, A.V., I. Semenova, E. (eds) Digital Agriculture for Food Security and Sustainable Development of the Agro-Industrial Complex. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-031-27911-9_8

12. OECD (2019). Agricultural Policy Monitoring and Evaluation 2019. OECD Publishing, Paris. Retrieved Аugust 05, 2025 from https://doi.org/10.1787/39bfe6f3-en

13. Sagynbayeva, A., Symbat, A., & Kondybayeva, S. (2021). Agricultural sector of the Republic of Kazakhstan in the context of sustainable development: Analysis of the general condition and income differentiation. In Proceedings of the International Scientific and Practical Conference on Sustainable Development of Regional Infrastructure (ISSDRI 2021), 319–324. https://doi.org/10.5220/0010590003190324

14. Schierhorn, F., Faramarzi, M., Prishchepov, A.,Koch, F., & Müller, D. (2014). Quantifying yield gaps in wheat production in Russia. Environmental Research Letters, 9. https://doi.org/10.1088/1748-9326/9/8/084017

15. Siximbayeva, G., Shayakhmetova, K., Yernazarova, U., & Ruzanov, R. (2025). Effektivnost’ sel’skohozyajstvennyh subsidij v Kazahstane [Efficiency of agriculture subsidies in Kazakhstan]. Central European Journal of Public Policy, AoP, 19 (1), 22–37. https://doi.org/10.2478/cejpp-2025-0003

16. Thornton, P., Dinesh, D., Cramer, L., Loboguerrero, A. M., & Campbell, B. (2018). Agriculture in a changing climate: Keeping our cool in the face of the hothouse. Outlook on Agriculture, 47(4), 283-290. https://doi.org/10.1177/0030727018815332

17. Tyers, R., & Anderson, K. (1992). Disarray in world food markets: A quantitative assessment. Cambridge University Press.

18. van Zanten, J. A., & van Tulder, R. (2020). Towards nexus-based governance: defining interactions between economic activities and Sustainable Development Goals (SDGs). International Journal of Sustainable Development & World Ecology, 28(3), 210–226. https://doi.org/10.1080/13504509.2020.1768452

19. Wisdom R.M., Moses M.N. Chitete, Beston B. Maonga, J.D, Mulekano. P., Qutieshat A.(2024) Agricultural subsidies in a political economy: Can collective action make smallholder agriculture contribute to development? Research in Globalization, 8, 100212. https://doi.org/10.1016/j.resglo.2024.100212

20. World Bank. (2007). Agriculture for Development. World Development Report 2008. Washington, DC: World Bank. Retrieved July 05, 2025 from https://openknowledge.worldbank.org/server/api/core/bitstreams/8d8ad2dd-5c98-5042-8aad-744fdd7b034f/content

21. World Bank. (2023). Kazakhstan Economic Update. Retrieved Аugust 05, 2025 from https://www.worldbank.org/en/country/kazakhstan

22. Zhu, X. & Lansink, A.O. (2010). Impact of CAP Subsidies on Technical Efficiency of Crop Farms in Germany, the Netherlands and Sweden. Journal of Agricultural Economics, 61, 545-564. https://doi.org/10.1111/j.1477-9552.2010.00254.x

23. Zhumaxanova, K., Yessenzhigitova, R., & Duiskenova, R. (2022). Aktual’nye voprosy gosudarstvennoj podderzhki agrarnogo sektora Kazahstana [Topical issues of public support for agricultural sector of Kazakhstan]. Problems of AgriMarket, 4, 33-42. https://doi.org/10.46666/2022-4.2708-9991.03