Қазақстан өңірлерінің демографиялық дамуына салыстырмалы талдау

Осы мақалада Қазақстанның жалпы демографиялық даму үрдісі зерттелген, оның ішінде туылғандар мен өлгендердің ұзақ жылдардағы тенденциясы қарастырылған. Зерттеу барысында еліміздің демографиялық даму үрдісі әр өңірде әр түрлі болғандығынан, ол өз кезегінде елдегі демографиялық жағдайға тежеу болып отырғандығы атап көрсетілген. Осыған байланысты Қазақстанның өңірлерін алты негізгі көрсеткіштері арқылы (жалпы өлім коэффициенті, нәресте өлімі коэффициенті, демографиялық жүктеме, үш балалы болғандар үлесі, некелесу коэффициенті, жасанды түсік коэффициенті) кластерлерге топтастыру үшін көпөлшемді статистикалық-математикалық әдістермен кластерлік талдау әдісін компьютерлер технологиясында SPSS арнаулы бағдарламасын қолданған. Нәтижесінде Қазақстанның өңірлерінің демографиялық даму үрдісіне қарай үш кластерге бөлінген. Осы үш кластердегі өңірлердің демографиялық көрсеткіштері бойынша өзара салыстырмалы талдау және республика деңгейімен салыстырып интенсивтігі анықталған. Бірінші кластерге енген 7 өңірдің көрсеткіштерінің орташа мәні бойынша олардың регрессивті үрдіс бағытында екені анықталып рангі есептелген. Екінші кластерге енген екі ірі Нұр-Сұлтан мен Алматы қалалары стационар үрдісте бағытталғаны және үшінші кластердегі 8 өңірдің прогрессивтік бағытта дамуын негіздеген. Кластерлік талдау нәтижесінде үшінші кластер өңірлерінде демографиялық әлеуеттің жоғарылығын атаса, ал басқа кластердегі өңірлер: Қостанай, Солтүстік және Шығыс Қазақстан облыстары мен Алматы қаласында депопуляцияның қалыптасқаны анықталған. Сондықтан болашақта туу мен өлімді болжау кезінде әр аймақтың перспективалық ерекшеліктерін және әр аймақта халықтың көбею түрін анықтайтын қазіргі демографиялық жағдайды сипаттайтын көрсеткіштер жүйесінің тенденциясын ескеру қажеттігі негізделген.

1. Bureau of National Statistics (2021). [updated October 10, 2021; cited October 30, 2021]. Available: http://www.stat.gov.kz

2. Population. Encyclopedia Britannica (2005). [updated October 05, 2021; cited October 20, 2021]. Available: https://www.britannica.com/science/population-biology-and-anthropology

3. Kuzovkov, Yu.V. (2013). The history of corruption in Russia. M.: Anima-Press, 2013. - Book. 1-3 [Electrony resource]. URL: http://www.yurikuzovkov.ru/third_book

4. Michell, A. (1977). The European Fisheries in Early Modern History. Cambridge: Cambridge University Press.

5. Coleman, D. (2006). Immigration and ethnic change in low-fertility countries: A third demographic transition. Population and Development Review, 32(3), 401-446. https://doi.org/10.1111/j.1728-4457.2006.00131.x

6. Belanger, A., Sabouring, P., Marois, G., Van Hook, J. & Vezina, S. (2019). A Framework for the prospective analysis of ethno-cultural super-deversity. Demographic Research, 41(11), 293-330. https://doi.org/10.4054/DemRes.2019.41.11

7. World migration report (2021). [updated October 15, 2021; cited October 30, 2021]. Available: https://worldmigrationreport.iom.int/wmr-2020-interactive/

8. World and regional statistics, national data, maps (2021). [updated September 10, 2021; cited October 30, 2021]. Available: https://knoema.ru/atlas

9. Dubrov, A. M., Mkhitaryan, V. S., & Troshin, L. I. (2003). Multidimensional statistical methods. Moskva, Finansy` i statistika. (In Russ.)

10. Mkhitaryan, V., Arkhipova, M.U., & Sirotin, V.P. (2014). Econometrics: Textbook. Moskva, Centr EAOI. (In Russ.)

11. Rakhmetova, R. W., & Dubrova, T. A. (2011). Applied models of econometrics. Almaty, E`konomika. (In Russ.)

12. Karmanov, M.V. (2015). Demographic statistics: textbook. Mockva, KNORUS.

13. Kontsevaya, N. V., Orlova, I. V., Urodovskikh, V. N., Filonova, E. S., & Turundaevsky, V. B. (2009). Multidimensional statistical analysis in economic problems. Computer simulation in SPSS. Moskva, Vuzovskij uchebnik.

14. Nasledov, A. (2013). IBM SPSS Statistics 20 and AMOS: Professional statistical data analysis. Sankt-Peterburg, Piter. (In Russ.)

15. Kuvshinov, D. A., & Polovtsev, P. I. (2007). Rating assessment of the financial condition of the company. E`konomicheskij analiz: teoriya i praktika [Economic analysis: theory and practice], 6, 25-28. (In Russ.)

16. Rakhmetova, R. (2018). State of demographic development of Almaty. E`konomika i statistika [Economics and statistics], 3, 153-159. (In Kaz.)