Сыртқы сауда және тікелей шетелдік инвестициялардың Қазақстанның экономикалық өсуіне әсер ету деңгейін талдау

Макроэкономикалық көрсеткіштер арасындағы өзара байланыстарды анықтау экономикалық өсуде маңызды болып табылады. Себебі нарықтық экономика жағдайында тиімді экономикалық шешімдер жасау үшін оларды математикалық-статистикалық және басқа да қолданбалы математикалық әдістермен бағалай білу қажет. Әдеби шолу нәтижесінде макроэкономикалық көрсеткіштер арасындағы өзара байланыс туралы әртүрлі көзқарастар әдебиеттегі ортақ бір пікірдің болмағандығы байқалды. Мақалада макроэкономикалық көрсеткіштер арасындағы өзара байланысты анықтау мақсатында зерттеу жүргізіліп, көрсеткіштер арасындағы сандық байланыстарды анықтауға мүмкіндік беретін корреляциялық және регрессиялық сараптама әдістері қолданылды. Зерттеудің мақсаты экономикалық көрсеткіштердің өзара байланысын анықтап, сыртқы сауда мен тікелей шетелдік инвестициялардың Қазақстанның жалпы ішкі өніміне әсер ету дәрежесін бағалау болып табылады. Зерттеуді жүргізу барысында экспорт, импорт, сыртқы сауда және тікелей шетелдік инвстициялар мен жалпы ішкі өнім арасындағы байланыс коррелляция әдісімен анықталып, аталған экономикалық көрсеткіштердің жалпы ішкі өнімге қатынасын анықтау үшін көп факторлы регрессия әдісі қолданылды. Зерттеу нәтижесінде Қазақстанның жалпы ішкі өнімінің өзгерісіне сыртқы сауда мен импорт көрсеткіштеріне қарағанда экспорттың жоғары деңгейде әсер ететіндігі, тікелей шетелдік инвестициялардың жалпы ішкі өнімге кері әсер ететіндігі анықталды. Экспорт, импорт, сыртқы сауда және тікелей шетелдік инвестициялардың жалпы ішкі өнімге қатынасы бойынша регрессиялық сараптама нәтижесі 0,96%-ды құрады. Бұл қалыптастырылған регрессиялық модельдің практикалық маңыздылығын көрсетеді.

1. Acaravcı, A., & Akyol, M. (2017). The Relationship between Foreign Direct Investment, Foreign Trade and Economic Growth in Turkey. Uluslararası Ekonomi ve Yenilik Dergisi [Mezhdunarodnyj zhurnal ekonomiki i innovacij], 3(1), 17-33. https://doi.org/:10.20979/ueyd.303595. (In Turk.).

2. Alabi, K.O. (2019). The ımpact of foreign direct investment on economic growth: Nigeria experience. Open Journal of Applied Sciences, 9, 372-385, https://doi.org/10.4236/ojapps.2019.9503.

3. Asanseitova, S.M., Kovaleva, E.V., & Svinukhov, V.G. (2018). Assessment of the impact of exports and foreign direct investment on GDP by the example of the EAEU member states. Bulletin of the NGIEI [Vestnik NGIEI], 9(88), 60-70. (In Russ.).

4. Ashurov, A., & Sharofiddin. A. (2020). Determinanty pryamykh inostrannykh investitsiy v Tsentralnoaziatskom regione: tematicheskoye issledovaniye Tadzhikistana. Kazakhstana. Kyrgyzstana. Turkmenistana i Uzbekistana (kolichestvennyy analiz s ispolzovaniyem GMM). Russian Journal of Economics [Rossijskij ekonomicheskij zhurnal], (6), 162. https://doi.org/:10.32609/j.ruje.6.48556. (In Russ.).

5. Banday, U.J., Murugan, S., & Maryam, J. (2021). Foreign direct investment, trade openness and economic growth in BRICS countries: evidences from panel data. Transnational Corporations Review, 13(2), 211-221. https://doi.org/:10.1080/19186444.2020.1851162.

6. Bhasin, N., & Paul, J. (2016). Exports and Outward FDI: Are They Complements or Substitutes? Evidence from Asia. Multinational Business Review, 24(1), 62-78. https://doi.org/:10.1108/MBR-05-2015-0016.

7. Bureau of National Statistics (2021) [updated October 10, 2021; cited November 30, 2021]. Available: http://www.stat.gov.kz

8. Galimberti, J.K. (2009). Conditioned Export-Led Growth Hypothesis: A Panel Threshold Regressions Approach. Munich Personal RePEc Archive(MPRA), MPRA Paper, No. 13417, Online at http://mpra.ub.uni-muenchen.de/13417/.

9. Ganiyeva, S. (2019). Stimulation of foreign investment by Turkish and Kazakh law. Journal of the Faculty of law of Dokuz Eylül University [Dokuz Eylul universitetіnі zan fakultetі zhurnaly], 21(1), 83-137. (In Kaz.).

10. Gujarati, D.N. (2003). Basic Econometrics. Newyork: McGraw Hill.

11. Hye, Q.M.A., & Lau, W. (2015). Trade openness and economic growth: empirical evidence from India. Journal of Business Economics and Management, 16(1), 188-205. https://doi.org/:10.3846/16111699.2012.720587.

12. Information of the National Bank of the Republic of Kazakhstan [cited November 30, 2022]. Available: https://www.nationalbank.kz/kz/news/pryamye-investicii-po-napravleniyu-vlozheniya2

13. Karakul, A. (2018). Multivariate Linear Regression Modeling of the Effects of Some Indicators Related to Cities on Student Achievement in Turkey. International Journal of Social Sciences [Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi], 3(1), 53-77. https://doi.org/:10.31454/usb.419838. (In Turk.).

14. Lorcu, F., & Bolat, B. A. (2009). Examination of the Relationship between Mortality Rates by Age and Socio-Economic Indicators. Journal of Istanbul University Faculty of Business [İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Dergisi], 38(2), 124-133. https://search.trdizin.gov.tr/yayin/detay/98631/. (In Turk.).

15. Mamyrov, N.K., & Tіleuzhanova, M.A. (2003). Macroeconomics. Almaty: Ekonomika [Almaty: Jekonomika]. (In Kaz.).

16. Mukhamediyev, B.M., Dulambayeva, R.T., & Rakhmatullayeva, D.Zh. (2011). Macroeconomics. Almaty: al-Farabi Kazakh National University [Almaty: Kazahskij nacional’nyj universitet im. al’- Farabi]. (In Kaz.).

17. Pata, U.K. (2017). Foreign Trade and Economic Growth Relations in Turkey: Toda-Yamamoto Causality Analysis (1971-2014). Ataturk University Journal of Economics and Administrative Sciences [Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi], 31(1), 119-134. (In Turk.).

18. Raza, M., & Yıng, Zh. (2017). The Causal Relationship between Export and Economic Growth of Pakistan. International Journal of Economics, Commerce and Management, 5(2), 210-230.

19. Sherry, A., & Henson, R. K. (2005). Conducting and Interpreting Canonical Correlation Analysis in Personality Research: a User-Friendly Primer. Journal of Personality Assessment, 84(1), 37- 48. https://doi.org/:10.1207/s15327752jpa8401_09.

20. Yeboua, K. (2020). Foreign direct investment and economic growth in Africa: new empirical approach on the role of ınstitutional development. Journal of African Business, 22(2), 1-18. https://doi.org/10.1080/15228916.2020.1770040.

21. Global Investment Report [Аlemdіkinvestitsiyalar-2021 turaly YuNKTAD bayandamasy], (2021). [cited November 30, 2022]. Available: https://unctad.org/system/files/official-document/wir2021_en.pdf. (In Kaz.).